KHOA HỌC CÀ PHÊ
Văn hóa cà phê Việt Nam qua các thời kỳ
Th5
Hành trình hơn 165 năm của hạt cà phê trên đất Việt
Cà phê không chỉ là một thức uống đơn thuần tại Việt Nam mà đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa của người Việt. Từ những quán cà phê vỉa hè đơn sơ đến những quán cà phê hiện đại, từ cách pha chế truyền thống đến những phương pháp mới mẻ, cà phê đã thấm đẫm trong văn hóa Việt qua nhiều thế hệ. Hãy cùng tìm hiểu hành trình hơn 165 năm cà phê tại Việt Nam và khám phá nét đặc sắc trong văn hóa thưởng thức cà phê của người Việt.
Lịch sử cà phê Việt Nam qua các thời kỳ
Thời kỳ du nhập (1857 – đầu thế kỷ 20)
Cây cà phê đầu tiên được du nhập vào Việt Nam vào năm 1857 bởi Cha Alexandre Vallet, một linh mục người Pháp. Ban đầu, cà phê Arabica (cà phê chè) được trồng thử nghiệm tại các tỉnh phía Bắc như Hà Nam, Quảng Trị. Những năm sau đó, người Pháp tiếp tục đưa cà phê vào trồng tại nhiều vùng khác ở Việt Nam.
Đồn điền cà phê đầu tiên được thành lập ở gần Kẻ Sở, Bắc Kỳ vào năm 1888. Tuy nhiên, do điều kiện khí hậu không phù hợp, việc trồng cà phê ở phía Bắc không mang lại hiệu quả cao.
Thời kỳ Pháp thuộc (đầu thế kỷ 20 – 1954)
Đầu thế kỷ 20, người Pháp đã chuyển hướng phát triển cà phê sang vùng đất đỏ bazan Tây Nguyên, nơi có điều kiện khí hậu và thổ nhưỡng lý tưởng cho cây cà phê. Năm 1908, giống cà phê Robusta (cà phê vối) được du nhập và nhanh chóng thích nghi với điều kiện ở Tây Nguyên.
Trong thời kỳ này, người Pháp thiết lập nhiều đồn điền cà phê quy mô lớn tại các tỉnh Đắk Lắk, Lâm Đồng, Gia Lai. Họ cũng đưa vào áp dụng các kỹ thuật canh tác và chế biến cà phê tiên tiến, đặt nền móng cho ngành cà phê Việt Nam sau này.
Cùng với sự phát triển của các đồn điền, văn hóa thưởng thức cà phê kiểu Pháp cũng bắt đầu du nhập vào Việt Nam, đặc biệt là ở các thành phố lớn như Hà Nội, Sài Gòn, Đà Lạt.
Thời kỳ chiến tranh và hậu chiến (1954 – 1986)
Sau khi Pháp rút khỏi Việt Nam năm 1954, ngành cà phê bị ảnh hưởng nặng nề bởi chiến tranh. Diện tích trồng cà phê giảm mạnh, chỉ còn khoảng 2.980 héc-ta trên cả nước.
Tại miền Bắc, Nhà nước đã thành lập các nông trường cà phê tập thể. Ở miền Nam, một số đồn điền vẫn tiếp tục hoạt động dưới sự quản lý của tư nhân. Tuy nhiên, do chiến tranh, sản xuất cà phê gặp nhiều khó khăn.
Sau năm 1975, ngành cà phê cả nước được tổ chức lại theo mô hình nông trường, lâm trường quốc doanh. Diện tích và sản lượng cà phê tăng dần nhưng vẫn ở mức thấp.
Thời kỳ đổi mới (1986 – nay)
Từ sau đổi mới năm 1986, ngành cà phê Việt Nam bước vào giai đoạn phát triển mạnh mẽ. Chính sách khoán đất, giao đất cho nông dân đã thúc đẩy việc mở rộng diện tích trồng cà phê, đặc biệt là ở Tây Nguyên.
Những năm 1990, diện tích cà phê tăng nhanh chóng. Đến năm 2000, Việt Nam đã vươn lên vị trí thứ hai thế giới về sản lượng cà phê, chỉ sau Brazil. Sản lượng cà phê của Việt Nam đạt hơn 1,5 triệu tấn, chiếm khoảng 20% sản lượng cà phê thế giới.
Cùng với sự phát triển của ngành cà phê, văn hóa cà phê ở Việt Nam cũng ngày càng phong phú. Nhiều thương hiệu cà phê nội địa nổi tiếng được ra đời như Trung Nguyên, Highlands Coffee, The Coffee House… Những năm gần đây, phong trào cà phê đặc sản (specialty coffee) cũng phát triển mạnh mẽ, mang đến nhiều trải nghiệm mới cho người yêu cà phê.
Quán cà phê truyền thống Việt Nam
Quán cà phê truyền thống Việt Nam mang đặc trưng riêng biệt, khác hẳn với các quán cà phê ở phương Tây. Đây không chỉ là nơi thưởng thức một ly cà phê mà còn là không gian giao lưu, thư giãn và đôi khi là nơi làm việc của nhiều người.
Ở Việt Nam, cà phê không chỉ là một thức uống giải khát mà còn là một phần của lối sống, một nét văn hóa độc đáo. Quán cà phê truyền thống thường có không gian đơn giản, gần gũi nhưng không kém phần ấm cúng.
“Tóm lại, ở các nước phương Tây, cà phê là chất xúc tác cho tinh thần làm việc. Còn ở Việt Nam, cà phê đi cùng với thú vui thư giãn với bạn bè.”
Không gian cà phê truyền thống Việt Nam
Các loại quán cà phê truyền thống
Cà phê vỉa hè
Một nét đặc trưng của văn hóa cà phê Việt Nam là những quán cà phê vỉa hè. Chỉ với vài chiếc ghế nhựa nhỏ, bàn thấp và một góc phố, người Việt đã tạo nên những không gian thưởng thức cà phê đơn giản nhưng đầy thú vị.
Cà phê cóc
Cà phê cóc – những quán cà phê nhỏ xíu nằm trong các con hẻm, góc phố. Đơn giản, mộc mạc nhưng lại là điểm hẹn quen thuộc của nhiều người. Cà phê cóc thường phục vụ các loại cà phê truyền thống như cà phê đen, cà phê sữa đá.
Cà phê vợt
Cà phê vợt là một phương pháp pha cà phê truyền thống của người Sài Gòn, có lịch sử hơn 80 năm. Hạt cà phê được rang với bơ, sau đó xay thành bột và pha bằng một dụng cụ giống như chiếc vợt lọc, tạo nên hương vị đặc trưng.
Không gian quán cà phê truyền thống
Không gian quán cà phê truyền thống đậm chất hoài cổ
Không gian quán cà phê truyền thống thường mang đậm nét hoài cổ, với những vật dụng quen thuộc như bàn ghế gỗ, đèn dầu, radio cũ… Nhiều quán còn trang trí bằng những đồ vật từ thời bao cấp, tạo nên không gian đậm chất hoài niệm.
Đối với người Việt, quán cà phê không chỉ là nơi để thưởng thức một ly cà phê mà còn là nơi để trò chuyện, gặp gỡ bạn bè, đối tác làm ăn hoặc thậm chí là làm việc. Không gian quán cà phê truyền thống thường yên tĩnh, thoải mái, tạo cảm giác gần gũi và ấm cúng cho khách hàng.
Những quán cà phê như Café Giảng ở Hà Nội, Cheo Leo Cafe ở Sài Gòn đã tồn tại hàng chục năm, trở thành biểu tượng văn hóa cà phê truyền thống của Việt Nam.
Cách thưởng thức cà phê của người Việt
Infographic: Những cách thưởng thức cà phê đặc sắc của người Việt
Người Việt thưởng thức cà phê theo cách riêng biệt, khác hẳn với cách uống cà phê của phương Tây. Cà phê Việt Nam thường được pha bằng phin – một dụng cụ pha cà phê đặc trưng của Việt Nam, tạo ra những giọt cà phê đậm đà, thơm nồng.
Gu thưởng thức cà phê của người Việt thường đậm, đắng, thơm mùi hạnh nhân, mùi đất. Tùy vào vùng miền, độ tuổi mà cách thưởng thức cà phê cũng biến đổi và không ngừng đa dạng.
Một điểm đặc biệt trong văn hóa cà phê Việt Nam là người Việt thường thưởng thức cà phê một cách chậm rãi, từ tốn. Không như phương Tây, nơi người ta thường uống cà phê nhanh chóng để lấy năng lượng bắt đầu ngày mới, người Việt xem việc uống cà phê như một cách để thư giãn, trò chuyện và tận hưởng khoảnh khắc bình yên.
Các loại cà phê phổ biến tại Việt Nam
Cà phê đen (Cà phê đá)
Cà phê đen là loại cà phê nguyên chất, không pha trộn với bất kỳ nguyên liệu nào khác. Cà phê đen thường được uống với đá, tạo nên thức uống giải khát phổ biến vào những ngày nóng.
Cà phê sữa đá
Cà phê sữa đá là sự kết hợp hài hòa giữa cà phê đậm đà và sữa đặc ngọt ngào, tạo nên hương vị độc đáo. Đây là loại cà phê phổ biến nhất tại Việt Nam và được người Việt ở mọi lứa tuổi yêu thích.
Cà phê trứng
Cà phê trứng là một sáng tạo độc đáo của người Hà Nội, với lớp kem trứng béo ngậy phủ lên cà phê đen nóng. Loại cà phê này ra đời từ những năm 1940 khi sữa khan hiếm, đã trở thành một phần của văn hóa cà phê Việt Nam.
Nghệ thuật pha cà phê phin Việt Nam
Pha cà phê bằng phin là một nghệ thuật đòi hỏi sự kiên nhẫn và kỹ thuật. Quá trình này diễn ra chậm rãi, từng giọt cà phê sẽ rơi qua lớp bột cà phê được nén chặt, tạo nên hương vị đậm đà, đặc trưng.
Các bước pha cà phê phin cơ bản:
- Cho bột cà phê vào phin và nén nhẹ
- Rót một lượng nước sôi vừa đủ để làm ẩm bột cà phê
- Đợi khoảng 20-30 giây để cà phê “nở”
- Rót tiếp nước sôi vào phin đến khi đầy
- Đậy nắp phin và chờ đợi cà phê nhỏ giọt
Việc chờ đợi từng giọt cà phê rơi xuống cũng là một phần thú vị trong văn hóa thưởng thức cà phê của người Việt. Đây là lúc để trò chuyện, đọc báo hoặc đơn giản là ngắm nhìn cuộc sống xung quanh.
Nghệ thuật pha cà phê phin truyền thống của người Việt
“Văn hóa cà phê của người Việt những năm gần đây là văn hóa thưởng thức về cả vị giác lẫn thị giác. Người ta có thể ngồi hàng giờ liền không chỉ để thưởng thức một ly cà phê mà còn để tận hưởng không gian, không khí xung quanh.”
Kết luận
Văn hóa cà phê Việt Nam qua các thời kỳ đã chứng kiến nhiều thăng trầm, biến đổi và phát triển. Từ những hạt cà phê đầu tiên được các nhà truyền giáo Pháp mang vào Việt Nam năm 1857, đến việc trở thành quốc gia sản xuất và xuất khẩu cà phê lớn thứ hai thế giới, cà phê đã gắn liền với lịch sử phát triển kinh tế – xã hội Việt Nam.
Cà phê không chỉ là một thức uống mà còn là một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa, tinh thần của người Việt Nam. Mỗi tách cà phê không chỉ mang hương vị đặc trưng mà còn chứa đựng câu chuyện về văn hóa, lịch sử và con người Việt Nam.
Trong bối cảnh hội nhập và phát triển, văn hóa cà phê Việt Nam vẫn giữ được những nét đặc trưng riêng biệt, đồng thời không ngừng làm mới mình để đáp ứng nhu cầu ngày càng đa dạng của người tiêu dùng. Điều này cho thấy sức sống mãnh liệt và khả năng thích nghi tuyệt vời của văn hóa cà phê Việt Nam.
© 2025 – Văn hóa cà phê Việt Nam qua các thời kỳ
Tài liệu tham khảo từ nhiều nguồn, tổng hợp phục vụ mục đích nghiên cứu và giáo dục.
